Piecza naprzemienna

Sposób opieki nad dzieckiem po rozwodzie czy po rozstaniu jego rodziców może być uregulowany na kilka sposób, a jednym z nich jest tzw. piecza naprzemienna, czyli opieka wspólna, na zmianę.  Uregulowanie takie oznacza, że sąd przyznaje każdemu z rodziców prawo do opieki nad dzieckiem w konkretnym czasie, przykładowo przez dwa tygodnie dziecko może być u jednego z rodziców, a przez następne dwa tygodnie u drugiego z rodziców, choć oczywiście okresy te mogą być różne, np. przez tydzień albo nawet przez miesiąc (w zależności od złożonego przez rodziców wniosku). 

Istotą pieczy naprzemiennej jest więc przebywanie dziecka w powtarzających się okresach u każdego z rodziców żyjących w rozłączeniu. Piecza nad dzieckiem stanowi jeden z elementów władzy rodzicielskiej, określenia nieco szerszego, obejmującego również reprezentację dziecka i zarząd jego majątkiem.  Pod pojęciem pieczy kryje się zespół obowiązków i uprawnień rodziców obejmujący stałą troskę o osobę dziecka:  dbałość o to, aby było ono należycie wychowane, aby nie stała mu się krzywda, aby jego potrzeby były zaspokojone itp. 

W Polsce pieczę naprzemienną stosuje się dopiero od kilku lat. Nie jest to główna forma opieki nad dzieckiem, ale na pewno staje się coraz popularniejsza. Statystycznie wciąż dominuje pozostawanie dziecka przy matce z jednoczesnym uregulowaniem jego kontaktów z ojcem: najczęściej w co drugi weekend, naprzemiennie w jeden dzień świąt, tydzień ferii zimowych i dwa tygodnie wakacji letnich.   W większości krajów europejskich, ale także na świecie system ten jest obecny od wielu lat i dość powszechnie realizowany, przykładowo  we Włoszech, Francji, Grecji, Hiszpanii, Czechach, Słowacji, Danii, Belgii, Norwegii, Szwecji, ale również w USA, Kanadzie i Australii. Postaram się więc zwrócić Państwa uwagę na najistotniejsze aspekty pieczy naprzemiennej, która jako zagadnienie rozpatrywane w szerokim kontekście dobra dziecka, ma zarówno swoje zalety, jak i wady. 

Kiedy jest możliwe ustalenie pieczy naprzemiennej 

Pieczę naprzemienną mogą wykonywać rodzice, którym przysługuje pełnia władzy rodzicielskiej. Dokonanie ustaleń w tym zakresie będzie więc możliwe w sytuacji, gdy sąd powierzy wykonywanie władzy rodzicielskiej nad dzieckiem obojgu rodzicom, bez jej ograniczenia czy pozbawienia. Orzeczenie o pieczy naprzemiennej najczęściej jest wydawane, gdy oboje rodzice złożą zgodny wniosek co do takiej formy sprawowania opieki oraz przedstawią sądowi propozycję uwzględniającą podział ich obowiązków, swego rodzaju plan wychowawczy. Sąd musi dokonać oceny czy w konkretnym przypadku piecza naprzemienna zgodna będzie z dobrem dziecka, a także czy możliwe będzie jej wdrożenie w praktyce. Zdecydowaną przeszkodą dla takiego rozstrzygnięcia mogą być bowiem sytuacje, gdy rodzice mieszkają daleko od siebie – czasem żyją przecież w różnych miejscowościach czy nawet w różnych krajach – wówczas nie byłoby możliwe uczęszczanie przez dziecko do szkoły lub do przedszkola. Piecza naprzemienna nie będzie możliwa także wtedy, gdy któryś z rodziców nie chce lub nie może zajmować się dzieckiem, bo np. jest chory, uzależniony lub z innych względów nie będzie w stanie zapewnić dziecku należytej opieki. Dla rozstrzygnięcia w tym przedmiocie na pewno ma również znaczenie wiek dziecka i prawdopodobnie w przypadku dzieci starszych (np. w wieku szkolnym) piecza naprzemienna będzie miała większą rację bytu, niż w przypadku niemowlęcia, dla którego odseparowanie od matki na dłuższy okres byłoby bardzo trudne, a wręcz sprzeczne z jego dobrem. 

Plusy pieczy naprzemiennej

Współczesne badania psychologiczne prowadzą do wniosku, że piecza naprzemienna jest zdecydowanie lepszą formą sprawowania opieki nad dzieckiem niż powierzenie jej wykonywania tylko jednemu z rodziców z jednoczesnym  ustaleniem regularnych kontaktów z drugim rodzicem. Niewątpliwą zaletą pieczy naprzemiennej, co podkreślają psychologowie, są lepsze kontakty dziecka z obojgiem rodziców. Taka forma sprawowania opieki sprzyja budowaniu więzi z nimi, a w konsekwencji skutkuje lepszym rozwojem emocjonalnym dziecka. Niektórzy badacze twierdzą nawet, że piecza naprzemienna powoduje u dzieci lepsze samopoczucie: dziecko ma świadomość, że oboje rodzice spędzają z nim tyle samo czasu, nie czuje się więc zestresowane, nie ma poczucia winy czy syndromu tzw. alienacji rodzicielskiej. Podkreśla się, że dziecko dzięki pieczy naprzemiennej faktycznie wychowywane jest przez oboje rodziców, co z kolei sprzyja utrzymywaniu z nimi silnej i trwałej więzi opartej na bezpośredniej styczności. Jest to więc stan odpowiadający przepisowi art. 58 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego (KRiO), który przewiduje wprost „prawo do wychowania dziecka przez oboje rodziców.” Ponadto gwarantuje dziecku i rodzicom realizację prawa do regularnych i osobistych kontaktów określonych w art. 113 KRiO. 

Plusem pieczy naprzemiennej – z perspektywy rodzica – może być też poczucie, że obowiązki związane z opieką nad dzieckiem są praktycznie podzielone po równo. Nie jest to sytuacja, w której niemal cały ciężar związany z wychowaniem dziecka i opieką nad nim spoczywa prawie w całości na jednym z rodziców, bo drugi rodzic widuje się z dzieckiem jedynie w weekendy czy od święta. Podział jest sprawiedliwy,  a  „czas bez dziecka” może być „czasem tylko dla mnie”, dającym trochę luzu. 

Minusy pieczy naprzemiennej 

Oczywiście pojawiają się również opinie negatywne na temat takiego sposobu uregulowania opieki nad dzieckiem. Zdaniem przeciwników pieczy naprzemiennej, dla prawidłowego rozwoju emocjonalnego dziecka najistotniejsze jest zapewnienie małoletniemu stałości miejsca zamieszkania, gdyż życie w dwóch domach może negatywnie rzutować na jego poczucie bezpieczeństwa i równowagę psychiczną. Z takim stanowiskiem oczywiście można polemizować. Jeśli jednak rodzice potrafią współpracować w kwestiach wychowawczych i oboje dołożą starań, by dziecko jak najmniej dotkliwie odczuło skutki ich rozstania, to „dwa miejsca zamieszkania” raczej nie powinny wpływać negatywnie na dziecko. Dla niektórych minusem pieczy naprzemiennej jest ciągła konieczność przemieszczania się dziecka między dwoma domami, typowe przeszkody organizacyjne, pakowanie ulubionych zabawek lub rzeczy niezbędnych do szkoły itp. Rodzice mogą też mieć zdecydowanie różne metody wychowawcze, odmienne podejście do pewnych kwestii, jak chociażby egzekwowanie obowiązków. Z pewnością trudne też może okazać się osiągnięcie całkowitego zaufania do byłego współmałżonka czy partnera, nie zawsze przecież rozstajemy się w dobrych relacjach, czasem przepełnia nas ból lub żal. Zdarza się też, że zakładamy nowe rodziny, tworzymy kolejne związki – nie każdy da radę zaakceptować, że jego dziecko przebywa pod opieką nowej partnerki byłego męża czy nowego partnera byłej żony. Na pewno są to sytuacje skomplikowane, trudne emocjonalnie. Jeśli jednak rodzice potrafią być zgodni i udaje im się ze sobą nie walczyć, realizacja pieczy naprzemiennej w praktyce wydaje się możliwa.  

 Czy piecza naprzemienna ma wpływ na wysokość alimentów 

Co do zasady – zgodnie z treścią art. 133 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego –  obowiązek alimentacyjny obciąża oboje rodziców. Niezależnie od tego jak uregulowana jest władza rodzicielska i opieka nad dzieckiem zarówno matka, jak i ojciec zobowiązani są do ponoszenia kosztów utrzymania dziecka. Oczywiście nie zawsze jest to podział „pół na pół”, zwłaszcza w sytuacji, gdy władza rodzicielska na co dzień jest sprawowana tylko przez jednego z rodziców, a drugi rodzic opiekuje się dzieckiem jedynie w weekendy. Jeżeli jednak opieka jest sprawowana przez rodziców w równym zakresie (w takim samym stopniu, „po połowie”), to również koszty utrzymania dziecka rodzice mogą, a wręcz powinni, ponosić w częściach równych. Opieka naprzemienna ma zatem wpływ na zakres obowiązku alimentacyjnego, lecz trudno zakładać, by zawsze idealnie w częściach równych rodzice ponosili koszty utrzymania dziecka lub by Sąd na tej podstawie całkowicie zaniechał wydania orzeczenia o wysokości obowiązku alimentacyjnego w wyroku rozwodowym. Zasądzenie alimentów na dziecko jest w sprawie o rozwód obligatoryjne. Znaczenie mają tu nie tylko usprawiedliwione potrzeby dziecka, ale także możliwości majątkowe rodziców. Jeżeli zatem w ich zarobkach istnieje duża dysproporcja, to rodzic, który znajduje się w lepszej sytuacji materialnej, może zostać zobowiązany do płacenia alimentów w określonej wysokości. Sąd kieruje się tu tzw. zasadą równej stopy życiowej, mającej na celu zapewnienie dziecku poziomu życia adekwatnego do tego, w jakim żyją jego rodzice. Sąd może też wziąć pod uwagę okoliczność ponoszenia przez jednego z rodziców określonych stałych wydatków (np. za przedszkole czy za jakieś dodatkowe zajęcia) i w konsekwencji zasądzić konkretną sumę, uwzględniającą powyższe koszty.  

Podsumowanie 

Osobiście uważam więc, że w przypadku konieczności uregulowania kwestii opieki nad dzieckiem przez rozstających się rodziców, sprawowanie jej na zasadzie pieczy naprzemiennej jest rozwiązaniem, które przynajmniej warto rozważyć. Jako prawnik i zawodowy mediator, ale również jako rodzic, jestem zwolenniczką wypracowywania kompromisów i porozumień, współdziałania dla dobra dziecka, choć mam świadomość, że czasem jest to bardzo trudne, a czasem wręcz niemożliwe. Chyba nigdy rozstanie rodziców nie pozostaje bez wpływu na dziecko, jednak chcąc realizować jego prawo do wychowywania przez oboje rodziców, piecza naprzemienna wydaje się rozwiązaniem trafnym.  Warto o tym pamiętać, mając przy tym świadomość, że orzeczenie zawarte w wyroku rozwodowym lub w postanowieniu sądu rodzinnego odnośnie władzy rodzicielskiej czy kontaktów  może zostać zmienione, gdy zaistnieją ważne ku temu powody lub wystąpią okoliczności uzasadniające zmianę.