Każdy podejrzany i oskarżony o popełnienie przestępstwa lub wykroczenia posiada prawa określone przez Konstytucję i inne ustawy, które w toku całego postępowania powinny być respektowane, tak aby dochodzący swej niewinności miał poczucie sprawiedliwości, godności i praworządności.

W niniejszym artykule przedstawię jakie przysługują prawa oskarżonego lub podejrzanego w toku całego postępowania oraz pokrótce wskażę skąd one wynikają oraz czemu mają służyć.

Prawa oskarżonego lub podejrzanego

1. Prawo do obrony

Każdy, przeciw komu prowadzone jest postępowanie karne, ma prawo do obrony we wszystkich stadiach postępowania. Może on w szczególności wybrać obrońcę lub na zasadach określonych w ustawie korzystać z obrońcy z urzędu – tak stanowi art 42 Konstytucji.

Prawo do obrony ma szeroki zakres i dotyczy wszystkich etapów postępowania, aż do prawomocnego rozstrzygnięcia sprawy. Podejrzany może zatem podejmować wszelkie działania nakierowane na obronę i ochronę swych interesów. Powinien znać stawiane mu zarzuty, mieć sposobność odnieść się do nich, przyjąć linię obrony i ustanowić obrońcę, z którym nieskrępowanie nawet w warunkach izolacji, czyli zastosowania tymczasowego aresztowania będzie mógł się kontaktować.

Prawo do obrony, to również dostęp do obrońcy z urzędu, przysługujące w wyjątkowych sytuacjach, ze względu na trudną sytuację majątkową podejrzanego. Obligatoryjne, każdy podejrzany musi mieć obrońcę, jeśli jest nieletni, głuchy, niemy lub niewidomy oraz wówczas, gdy zachodzi uzasadniona wątpliwość co do jego poczytalności.

2. Domniemanie niewinności

Konstytucyjna zasada praesumptio innocentiae wskazuje, że podejrzany uważany jest za niewinnego, dopóki jego wina nie zostanie stwierdzona prawomocnym wyrokiem sądu.

Zasada domniemania niewinności skierowana jest przede wszystkim do wszystkich organów władzy państwowej, oskarżyciela i sądów, które mają obowiązek uznawania i traktowania podejrzanego i oskarżonego, jak osoby niewinnej, aż do czasu jego prawomocnego skazania. Podejrzany powinien być zatem traktowany z poszanowaniem jego godności i dobrego imienia. Z zapisu konstytucyjnego prawa domniemania niewinności wyodrębniły się trzy zasady szczegółowe, a mianowicie:

• to organy prowadzące postępowanie mają obowiązek obalić domniemanie niewinności, zaś podejrzany nie musi dowodzić swojej niewinności
• wszelkie niedające się usunąć wątpliwości należy rozstrzygać na korzyść podejrzanego lub oskarżonego
• podejrzany ma prawo zachować milczenie, nie musi on dostarczać organom prowadzącym postępowanie żadnych dowodów na swoją niekorzyść.

Obowiązek traktowania podejrzanego za niewinnego zarzucanych mu czynów rozciąga się również na inne organy publiczne, które zobowiązane są do powstrzymania się od formowania wniosków przed sądem.

3. Przedstawienie zarzutów

Przedstawienie zarzutów, to kluczowy moment postępowania przygotowawczego. Od tej chwili podejrzany, to konkretna osoba, przeciwko której prowadzone jest postępowanie, ukierunkowane do pociągnięcia jej do odpowiedzialności karnej.

Art. 313 kpk, w obowiązującym brzmieniu nakłada na organy ścigania obowiązek sporządzenia postanowienia o przedstawieniu zarzutów i jego niezwłoczne ogłoszenie podejrzanemu, przesłuchanie go (chyba że jest to niemożliwe, bo podejrzany np. ukrywa się) oraz przedstawienie uzasadnienia stawianych zarzutów. Przepisy prawa wymagają dokładnego określenia zarzucanych podejrzanemu czynów, ze wskazaniem ich czasu, miejsca, okoliczności, skutków, a zwłaszcza wysokości powstałej szkody.

Przedstawienie zarzutów ma charakter gwarancyjny, bowiem tylko wobec podejrzanego można stosować przewidziane w prawie procesowym środki przymusu. Od tej chwili też, podejrzany staje się stroną postępowania i może korzystać z przysługujących stronie praw.

4. Dostęp do akt sprawy

Kwestię dostępu podejrzanego i jego obrońcy do akt sprawy oraz ograniczenia w tym zakresie reguluje art. 156 kpk.

Zgodnie z niniejszym przepisem, jeśli ustawa nie stanowi inaczej stronom, obrońcom, pełnomocnikom i przedstawicielom w toku prowadzonego postępowania przygotowawczego udostępnia się akta, umożliwia sporządzenie odpisów, kserokopii oraz wydaje się uwierzytelnione odpisy i kserokopie za zgodą osoby prowadzącej postępowanie. Prowadzący postępowanie przygotowawcze może odmówić wglądu do akt sprawy, wydając stosowne zarządzenie wraz z uzasadnieniem.

Prawo w żaden sposób nie reguluje podstaw odmowy podejrzanemu lub jego obrońcy udostępnienia akt sprawy, jednak przyjmuje się, że prowadzący postępowanie przygotowawcze nie powinien odmawiać zgody na przejrzenie akt jeśli nie wpłynie to na interes prowadzonego śledztwa, czy dochodzenia.

5. Powołanie biegłego

W myśl art. 193 kpk, jeżeli stwierdzenie okoliczności mających istotne znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy wymaga wiadomości specjalnych zasięga się opinii biegłego lub opinii biegłych.

Dopuszczenie dowodu z opinii biegłego przyjmuje postać postanowienia, którego odpis otrzymuje podejrzany lub jego obrońca. Podejrzany ma prawo uczestniczyć we wszystkich czynnościach związanych z wydaniem opinii, w tym w przesłuchaniu biegłych. Ma także prawo składać wyjaśnienia i oświadczenia. W przypadku opinii pisemnej podejrzany ma prawo zapoznać się z jej treścią oraz wnieść do niej zarzuty. Może także przedłożyć zleconą przez siebie opinię prywatną.

W praktyce najczęściej powoływani są biegli z zakresu psychiatrii i psychologii do oceny poczytalności podejrzanego.

6. Prawo do odmowy składania wyjaśnień

Zgodnie z treścią art. 300 kpk przed pierwszym przesłuchaniem należy pouczyć podejrzanego o jego uprawnieniach do odmowy składania wyjaśnień lub odmowy odpowiedzi na pytania.

Uprawnienie do odmowy składania wyjaśnień trwa przez cały okres postępowania zarówno przygotowawczego jak i później sądowego. Podejrzany na każdym etapie postępowania może z tego prawa korzystać, nawet jeśli wcześniej wyjaśnienia składał. Od podejrzanego zależy zatem, czy w związku z przedstawionymi przez organ prowadzący postępowanie zarzutami będzie składał wyjaśnienia, czy też nie. Podejrzany nie musi uzasadniać swojej decyzji o odmowie udzielania wyjaśnień lub odpowiedzi na zadawane pytania.

Odmowa złożenia wyjaśnień nie może być także uznawana za milczące przyznanie się do winy, bowiem jest jedną z form realizacji praw podejrzanego do obrony.

7. Wniosek o przeprowadzenie dowodów

Podejrzany ma ustawową możliwość wynikającą wprost z art. 315 kpk aktywnego oddziaływania na przebieg postępowania poprzez prawo do inicjatywy dowodowej oraz do udziału w czynnościach śledztwa lub dochodzenia.

Podejrzany może zatem składać wnioski o dokonanie czynności, które  organ prowadzący może lub ma obowiązek podejmować z urzędu. Natomiast prokurator zobowiązany jest niezwłocznie rozpatrzyć złożony przez niego wniosek.

Podejrzanemu, który złożył wniosek o przeprowadzenie dowodu, nie można odmówić dopuszczenia w czynności. Przepisy stanowią jedynie o możliwości niedoprowadzenia podejrzanego w sytuacji, gdy spowodowałoby to znaczne trudności. Wówczas do czynności dopuszczany jest obrońca podejrzanego.

8. Uczestnictwo w innych czynnościach postępowania.

Podejrzany, tak jak pozostałe strony postępowania może uczestniczyć w innych czynnościach śledztwa lub dochodzenia.

Udział podejrzanego w czynnościach może nastąpić na żądanie prowadzącego postępowanie lub z jego inicjatywy. Jednak w szczególnie uzasadnionych przypadkach w myśl zapisu art. 317 kpk prokurator może wydać postanowienie o odmowie dopuszczenia do udziału w czynnościach lub odmówić sprowadzenia podejrzanego, oskarżonego, gdy spowodowałoby to poważne trudności.

9. Udział w czynnościach niepowtarzalnych.

Jak wynika z art. 316 kpk podejrzany powinien zostać dopuszczony do czynności procesowych, których nie będzie można powtórzyć na rozprawie. Po stronie organu leży obowiązek zawiadomienia podejrzanego i jego obrońcy o terminie przeprowadzenia czynności. W wypadkach niecierpiących zwłoki podejrzany może zostać zawiadomiony telefonicznie lub przy użycia innego środka łączności.

Wyjątek od tej zasady możliwy jest jedynie w sytuacji, gdy zrealizowanie tego obowiązku powoduje niebezpieczeństwo utraty lub zniekształcenia dowodu w razie zwłoki. Niebezpieczeństwo utraty dowodu musi być realne, a strona występująca z wnioskiem musi uprawdopodobnić istnienie niebezpieczeństwa. Tylko wówczas organ prowadzący postępowanie może dokonać czynności z pominięciem osoby podejrzanego.

Dla zakwalifikowania czynności jako niepowtarzalnej wystarczy jedynie wysoki stopień niepowtarzalności. Dlatego sama obawa utraty źródła dowodowego lub jego stałe przekształcenie będzie wystarczające.

Do czynności niepowtarzalnych zaliczyć można:

• oględziny śladów na miejscu zdarzenia
• oględziny i otwarcie zwłok
• eksperyment procesowy

10. Korzystanie z pomocy obrońcy

Obrońca jest pełnomocnikiem podejrzanego lub oskarżonego i jego głównym zadaniem jest ochrona klienta, by cel postępowania osiągnięty został z zagwarantowaniem prawa do obrony.

Obrońca podejrzanego ma szereg uprawnień, możliwość przeglądania akt sprawy, zapoznanie się z materiałem dowodowym, kontakt z podejrzanym, w przypadku jego tymczasowego aresztowania. Podejrzany i jego obrońca podczas osobistych kontaktów są w stanie opracować strategię obrony. Obrońca może skutecznie zgłaszać wnioski dowodowe i współdziałać z innymi obrońcami występującymi w sprawie.

11. Przesłuchanie w obecności obrońcy

Zgodnie z normą zawartą w art. 301 kpk, podejrzany może żądać przesłuchania go z udziałem ustanowionego obrońcy, którego niestawiennictwo nie tamuje przesłuchania.

Jest to zasadnicze uprawnienie podejrzanego związane z przedstawieniem zarzutów. Obecność obrońcy w tak istotnym dla podejrzanego momencie nie tylko stanowi gwarancję jego interesów procesowych ale zapewnia również zachowanie wymaganych form procesowych oraz może przyczynić się do lepszego ukazania prawdy i chronić przed jednostronną oceną dowodów.

Prawo podejrzanego do żądania przesłuchania z udziałem obrońcy dotyczy jedynie obrońcy ustanowionego przez niego, czyli upoważnionego do obrony przez podejrzanego lub osobę wskazaną w przepisie art. 83 kpk. Nie chodzi więc o obrońcę z urzędu. Organ prowadzący postępowanie nie musi zatem uwzględniać żądania podejrzanego jeżeli ten dopiero planuje ustanowienie obrońcy.

12. Bezpłatna pomoc tłumacza

Prawa oskarżonego lub podejrzanego to m.in prawo do korzystania z bezpłatnej pomocy tłumacza, jeżeli nie włada w wystarczającym stopniu językiem polskim i należy go wezwać do czynności z udziałem podejrzanego, tak art. 72 kpk.

Prawo do pomocy tłumacza przysługuje każdemu podejrzanemu niezależnie od tego, z jakiego kraju pochodzi i jakie ma obywatelstwo.

Podejrzany w sprawie ma prawo do korzystania z pomocy tłumacza także poza czynnościami śledztwa bądź dochodzenia, w których uczestniczy. W szczególności podejrzany może żądać, by umożliwiono mu kontakt z tłumaczem w celu porozumienia się z niewładającym jego językiem obrońcą, w celu umożliwienia zapoznania się z aktami sprawy, które mu udostępniono, czy też w celu przetłumaczenia na język polski przygotowywanego przez niego pisma.

13. Postępowanie mediacyjne

Instytucja mediacji uregulowana jest w art. 23 kpk. Uprawnienie do skierowania stron do mediacji w postępowaniu przygotowawczym ma prokurator i Policja. Z zasady w każdej sprawie można próbować mediacji, jednakże niezbędna jest zgoda stron. Pokrzywdzony i podejrzany muszą wyrazić chęć wzięcia udziału w postępowaniu mediacyjnym.

Mediacja może być prowadzona jedynie w sytuacji, kiedy podejrzany nie kwestionuje swojego udziału w popełnieniu czynu oraz przyjmuje odpowiedzialność za jego skutki. Pozytywne zakończenie postępowania mediacyjnego może prowadzić do umorzenia postępowania, zmiany kwalifikacji prawnej czynu, czy zmianę formy aktu oskarżenia.

Uzgadniając z podejrzanym i jego obrońcą wymiar kary, prokurator zobowiązany jest wziąć pod uwagę pozytywny wynik mediacji i co za tym idzie łagodniej potraktować sprawcę.

14. Końcowe zapoznanie się z materiałem dowodowym

Podejrzany o prawie do końcowego zapoznania się z materiałami postępowania przygotowawczego pouczany jest przez organ prowadzący śledztwo lub dochodzenie przed pierwszym przesłuchaniem, zgodnie z art. 300 kpk.

Końcowe zapoznanie się z materiałami postępowania przygotowawczego obejmuje:

• wyznaczenie terminu do zapoznania się podejrzanego i jego obrońcy z materiałami postępowania;
• powiadomienie podejrzanego o terminie i możliwości zapoznania się z nimi;
• udostępnienie podejrzanemu akt w celu zapoznania się z nimi;
• poinformowanie podejrzanego, jakie materiały z tych akt będą przekazane sądowi wraz z aktem oskarżenia;
• pouczenie podejrzanego o możliwości składania wniosków o uzupełnienie śledztwa lub dochodzenia albo materiału dowodowego, który ma być przekazany sądowi wraz z aktem oskarżenia
• sporządzenie protokołu zapoznania się podejrzanego z materiałami postępowania.

Zapoznanie się przez podejrzanego z materiałami postępowania jest jego prawem. Nie ma on zatem obowiązku brać w nim udziału. W związku z tym nieusprawiedliwione niestawiennictwo podejrzanego w wyznaczonym terminie, mimo prawidłowego doręczenia zawiadomienia nie tamuje dalszego postępowania.

Ponadto podejrzany jest uprawniony do żądania, po zapoznaniu się z aktami postępowania przygotowawczego, aby prokurator dołączył do aktu oskarżenia również inne, wskazane w tym żądaniu, materiały tego postępowania.

Adwokat Agnieszka Cisowska – Chruścicka

Od 2007 roku skutecznie udziela pomocy m.in. w zakresie prawa cywilnego, rodzinnego, spraw z prawa karnego i karnego skarbowego,wyjaśnia dokładnie w procesie prawa oskarżonego lub podejrzanego. Rozumie, że to sprawy wymagające szczególnej delikatności, ale również podejmowania stanowczych kroków prawnych. ☎ 783 670 348